បុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌជាពិធីបុណ្យមួយក្នុងចំណោមពិធីបុណ្យធំៗដទៃទៀតនៃព្រះរាជពិធីទ្វារ ទសមាស ដែលប្រជាជនខ្មែរទូទាំងប្រទេស តែងប្រារព្ធពិធីនេះឡើងតាំងពីបុរាណកាលមក មិនដែលខកខាន។ ពិធីបុណ្យនេះត្រូវបានធ្វើឡើងយ៉ាងទៀងទាត់ចាប់តាំងពីថ្ងៃ១រោច រហូតដល់ថ្ងៃ១៥រោចខែភទ្របទ ពោលគឺមានរយៈពេល១៥ថ្ងៃ ដែលគេហៅថា បិណ្ឌ១ បិណ្ឌ២ រហូតដល់ថ្ងៃបញ្ចប់គឺជាថ្ងៃភ្ជុំបិណ្ឌ។ បុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌក៏បានធ្វើឡើង ស្របគ្នានៅក្នុងព្រះវស្សារបស់ព្រះសង្ឃផងដែរ។
ជាបឋមពាក្យថា«ភ្ជុំបិណ្ឌ» មកពីពាក្យ«ភ្ជុំ» រួមជាមួយពាក្យ«បិណ្ឌ» មានន័យថា ភ្ជុំគឺការប្រមូលផ្តុំ ឬប្រជុំបិណ្ឌ មកពីភាសាបាលីថា«ដុំបាយ»។ មានន័យថាការប្រជុំឬប្រមូលផ្តុំដុំបាយ ឬការពូតដុំបាយជាដុំៗដែលគេហៅថា«បាយបិណ្ឌ»។ តាមក្រសួងវប្បធម៌ ពិធីបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌកាលពីសម័យកាលបុរាណ គេធ្វើឡើងដោយបែងចែកជា២វគ្គ តែបច្ចុប្បន្នគេបង្រួមចូលគ្នាតែមួយ។
ទាក់ទងទៅនឹងបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌនេះ អ្នកប្រាជ្ញខ្មែរបុរាណបានបង្កើតឲ្យមានគម្ពីរចំនួន៣គឺទី១ គម្ពីរបេតវត្ថុ ដែលបកស្រាយពីរឿងប្រេត អានិសង្ឃបិណ្ឌនិយាយអំពីផលនៃការធ្វើបុណ្យ។ ទី២ គឺគម្ពីរពិទ្យាធរឬវិជ្ជាធរ ដែលដំណាលអំពីប្រពៃណីរបស់ជាតិខ្មែរ ដែលជាប់ទាក់ទងមកដល់សព្វថ្ងៃ។ និងទី៣គឺគម្ពីរវិមានវត្ថុ ឬកម្ពីរធម្មបទ ជាដើម។
តាមគម្ពីរ ពិធ្យាធរ ឬវិជ្ជាធរ ដំណើរទស្សនកិច្ចរបស់ព្រះថេរមួយព្រះអង្គព្រះនាមឧបគុត្តស្ថេរ ទៅស្ថាននរក ហើយបានពាំនាំយកមកនូវការផ្តាំផ្ញើពីសត្វនរក នូវភាពអត់ឃ្លាន កំដៅភ្លើងខ្លាំង ពីរោគាព្យាធិ ត្រូវបានរៀបរាប់ ថ្វាយដល់ព្រះមហាក្សត្រពីបុរាណកាលជាហេតុធ្វើឲ្យមានការចាប់ផ្តើមធ្វើបុណ្យដាក់បិណ្ឌនិងកាន់បិណ្ឌនេះឡើង ចំថ្ងៃ១រោចដល់១៥រោចខែភទ្របទ ដើម្បីឲ្យពួកប្រេតទទួលបានឆ្អែតស្កប់ស្កល់ផុតទុក្ខវេទនា។
បន្ទាប់ពីមានការប្រកាសពីព្រះមហាក្សត្រឲ្យមានការប្រតិបត្តិបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ ប្រជាជនខ្មែរ ក៏តែងតែចងចាំនិងយល់គ្រប់ៗគ្នាថា «បុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ» គឺជាបុណ្យដាក់បិណ្ឌដើម្បីឧទ្ទិសកុសលដល់ បេតបុគ្គលជាឪពុក ម្តាយ បងប្អូន ញាតិសន្តានទាំងឡាយ ដែលបានចែកស្ថានទៅហើយ មិនដឹងជាទៅចាប់កំណើតនៅលោកខាងមុខជាអ្វីនោះ។ ប៉ុន្តែបើយោងទៅលើអត្ថបទរបស់លោកអាចារ្យ សុង ស៊ីវ ការធ្វើបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ ពុំមែនមានន័យតែប៉ុណ្ណឹងទេ។
លោក សុង ស៊ីវ បានបកស្រាយដោយលើកយកអត្ថន័យចំនួន៣គឺ ដើម្បីឧទ្ទិសកុសលចំពោះបេតបុគ្គល ឬប្រេតបុគ្គល។ ទី២ គឺដើម្បីឲ្យបានសេចក្តីសុខចម្រើន សិរីសួស្តីដែលកើតពីផលទានរបស់ខ្លួន។ និងទី៣ គឺដើម្បីបង្កើតសាមគ្គីជាតិគឺការស្រុះស្រួលគ្នាទាំងពេលវេលាកំណត់ ទាំងការធ្វើនំគម នំអន្សម នៅទូទាំងប្រទេស។ ពិធីបុណ្យនេះ ពីបុរាណកាល ក៏មានជាប់ទាក់ទងទៅនឹងការចូលវស្សារបស់ព្រះសង្ឃរយៈពេល៣ខែដែរ ខណៈដែលបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ ត្រូវគេធ្វើឡើងក្នុងអំឡុងរដូវវស្សា។ នេះបើតាមសង្ឃដីការបស់សម្តេចព្រះមង្គលទេពាចារ្យអ៊ុំ ស៊ុម។
ដោយឡែក ការប្រារព្ធធ្វើបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌដែលមានពេល១៥ថ្ងៃនេះ តាមបុរាណាចារ្យ គឺគេបែងចែកពុទ្ធបរិស័ទចំណុះជើងវត្តជាក្រុមនិងវេនបន្តបន្ទាប់គ្នា ដើម្បីធ្វើចង្ហាន់និងនំទៅប្រគេនព្រះសង្ឃនៅឯវត្ត និងដើម្បីដាក់បិណ្ឌឧទ្ទិសកុសលដល់ញាតិការទាំង៧សណ្តានដែលបានចែកឋានទៅកាន់លោកខាងមុខ។ ក្រៅពីនេះ ក៏មានព្រះសង្ឃសូត្របរាភវសូត្រនៅពេលទៀបភ្លឺ មានការបោះបាយបិណ្ឌ និងការពូនភ្នំខ្សាច់ជាដើម៕ចន្ទ្រា