ចលាចលក្នុងសង្គមពីឆ្នាំ១៩៧០ដល់ឆ្នាំ១៩៧៩ បានធ្វើឱ្យសហគមន៍នីមួយៗដែលធ្លាប់រឹងមាំតាំងពីយូរមក មានការបែកបាក់ ឬព្រាត់ប្រាសគ្នា ហើយនៅពេលដែលចំនួនប្រជាជនចិនបានធ្លាក់ចុះជាច្រើនតាំងពីសម័យនោះមក ធ្វើឱ្យចំនួននៃការរកដៃគូរៀបការជាមួយជនជាតិចិនដូចគ្នាមានការថយចុះដែរ ហើយនៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះអាពាហ៍ពិពាហ៍ឆ្លាស់គ្នារវាងក្រុមផ្សេងៗមានចំនួនច្រើនឡើងជាងសម័យមុនសង្គ្រាម។
លើសពីនេះ ការបង្ខំឱ្យរស់នៅរួមគ្នាក្នុងសម័យប៉ុលពត និងការបំបិទសាលារៀនចិននៅកម្ពុជាអស់រយៈពេលដ៏យូរមក នោះ បានធ្វើឱ្យជនជាតិចិនជាច្រើននៅពេលបច្ចុប្បន្នប្រើប្រាស់ភាសាខ្មែរច្រើនជាងពីសម័យមុន។ ដូច្នេះទាំងភាសាខ្មែរ និងភាសាចិនកុកងឺ ជាភាសារួមមួយសម្រាប់ទាក់ទងរវាងក្រុមជនជាតិដែលមានអម្បូរភាសា ផ្សេងគ្នាទាំងឡាយ។
ជនជាតិចិនក្នុងជីវិតនៃសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរ
ទោះជាមានឥរិយាបថជាវិជ្ជមានទាំងនេះក៏ដោយ ជនជាតិខ្មែរនៅទីក្រុងភ្នំពេញមានអារម្មណ៍ជាទូទៅថា៖ នៅក្នុងប្រទេសមួយចំនួន ជនជាតិរបស់ប្រទេសទាំងនោះមួយចំនួនធំគឺជាអ្នកគ្រប់គ្រងសេដ្ឋកិច្ច ប៉ុន្តែថានៅប្រទេសកម្ពុជា ប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចទាំងមូលស្ថិតក្នុងកណ្ដាប់ដៃរបស់ជនជាតិចិន។ ជនជាតិចិនទាជីវម្នាក់ ដែលជាសមាជិកនៃសភាពាណិជ្ជកម្មបានប្រាប់ឱ្យដឹងថា ប្រជាជនខ្មែរមួយចំនួនមានការមិនពេញចិត្តយ៉ាងខ្លាំងចំពោះ តួនាទីរបស់ជនជាតិចិនក្នុងការគ្រប់គ្រងសេដ្ឋកិច្ចនៅកម្ពុជា។ ជនជាតិខ្មែរតែងតែត្អូញត្អែរថា រាល់ក្រុមហ៊ុនសាជីវកម្មធំៗនៅក្នុងស្រុក ដូចជា រោងច្រអារឈើ រោងចក្រធ្វើបារី រោងចក្រផលិតស្រាបៀរ រោងចក្រផលិតភេសជ្ជៈនានា និងឧស្សាហកម្មធ្វើស្រាមួយភាគធំជាកម្មសិទ្ធិ ហើយកាន់កាប់ដោយជនជាតិចិន។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ជនជាតិខ្មែរភាគច្រើនមិនបានស្តីបន្ទោសជនជាតិចិនចំពោះស្ថានភាពនោះឡើយ ប៉ុន្តែពួកគេស្តីបន្ទោសរដ្ឋាភិបាលដែលបានអនុញ្ញាតឱ្យជនជាតិចិនមានសិទ្ធិសេរីភាពចូលរួមកាន់កាប់សេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា។
ជនជាតិខ្មែរខ្លះបានរិះគន់ដល់អ្នកដឹកនាំរដ្ឋាភិបាល ពីព្រោះក្រុមហ៊ុនខ្លះមានឈ្មោះជាខ្មែរ (ដូចជា៖ រោងចក្រភេសជ្ជៈអប្សរាកម្ពុជា) ដែលតាមពិតមានម្ចាស់ជាជនជាតិចិន ហើយការធ្វើជំនួញពាណិជ្ជកម្មនោះបានទទួល ការឧបត្ថម្ភទុនវិនិយោគពីចិន។ ជនជាតិចិន ខ្មែរយល់ថា ជនជាតិចិនមានតួនាទីធំពេកក្នុងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា ដែលជាកត្តាធ្វើឱ្យពួកគេអាចនៅពីក្រោយផ្ទាល់ក្នុងការកាច់ចង្កូតតម្លៃប្រាក់រៀលរបស់ខ្មែរឱ្យឡើង ឬចុះបានតាមចិត្ត។ ជាទូទៅមានការមិនទុកចិត្តចំពោះជនជាតិចិនក្នុងចំណោមប្រជាជនខ្មែរនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ ជនជាតិខ្មែរខ្លះបានខឹងសម្បាជាមួយជនជាតិចិន ហើយនិយាយថា ប្រសិនបើរដ្ឋាភិបាលមិនយកចិត្តទុកដាក់ និងអនុវត្តវិធានការចំពោះបញ្ហានោះទេ នោះនឹងធ្វើឱ្យមានលទ្ធផលមិនល្អ (ប្រតិឃាត) នៅក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ច ហើយតម្លៃទំនិញនឹងឡើងឥតឈប់នៅពេលដែលជនជាតិចិនកាន់កាប់សេដ្ឋ កិច្ចខ្មែរទាំងមូលក្នុងពេលអនាគត។
ដោយសារតែឆ្លងកាត់មេរៀនដ៏ឈឺចាប់កាលពីអតីតកាលនោះ ជនជាតិចិននៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃបានខិតខំចៀសវាងពី បញ្ហានយោបាយ។ ជនជាតិចិននិងជនជាតិចិនកាត់ខ្មែរយល់ថា ក្នុងនាមអ្នករស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ពួកគេគួរតែស្រឡាញ់ខ្មែរ ត្រូវយល់ចិត្តខ្មែរនិងលើកទឹកចិត្តខ្មែរ។ ទាំងនៅទីក្រុងនិងជនបទ ជនជាតិចិនចូលចិត្តធ្វើជំនួញរួមគ្នា ដែលពួកគេយល់ថា ជាមធ្យោបាយល្អមួយសម្រាប់រស់នៅជាមួយគ្នាឱ្យបានយូរអង្វែង នៅពេលដែលពួកគេធ្វើការ ពួកគេមិនឈប់សម្រាក ដូចខ្មែរឡើយ។ ចិនឆៅខ្លះនិយាយ «ជនជាតិចិនមានទេពកោសលខាងធ្វើជំនួញ»។ ប៉ុន្តែជនជាតិចិនជំនាន់ទី២ខ្លះ មានយោបល់ថា «ជនជាតិចិនសុទ្ធមិនពូកែធ្វើជំនួញឡើយ តែជនជាតិចិនកាត់ខ្មែរទេដែលជាអ្នកឆ្លាតពិតប្រាកដនោះ»។
ជនជាតិចិនម្នាក់ដែលជាសមាជិកសភាពាណិជ្ជកម្ម សុំមិនបញ្ចេញឈ្មោះ បានប៉ាន់ប្រមាណថា «សេដ្ឋកិច្ចខ្មែរប្រហែល ៨០% ត្រូវបានគ្រប់គ្រងដោយជនជាតិចិន ពីព្រោះជនជាតិចិនដឹងពីរបៀបជួយគ្នា និងបង្រៀនគ្នាទៅវិញទៅមកឱ្យចេះ អំពីរបៀបធ្វើជំនួញដើម្បីកុំឱ្យពួកគេល្ងង់ដូចខ្មែរ ហើយពួកគេមិនអនុញ្ញាតឱ្យកូនស្រីរបស់ខ្លួនរៀបការជាមួយជនជាតិខ្មែរឡើយ ពីព្រោះពួកគេយល់ថា ជនជាតិខ្មែរមិនពូកែធ្វើជំនួញដូចជនជាតិចិនឡើយ សូម្បីតែឪពុកម្តាយជនជាតិចិនមានទ្រព្យសម្បត្តិច្រើនបំផុតក៏ដោយ ក៏ពួកគេបញ្ជូនកូនរបស់ខ្លួនឱ្យទៅធ្វើការឱ្យក្រុមហ៊ុនដទៃដែរ ដើម្បីឱ្យពួកគេរៀនបច្ចេកទេសពីក្រុមហ៊ុនដទៃយកមកធ្វើ ការសម្រាប់ក្រុមហ៊ុនរបស់ខ្លួន។ នៅពេលដែលពួកគេចេះសព្វគ្រប់ហើយនោះ ពួកគេនឹងបង្កើតមុខរបរជំនួញមួយដោយខ្លួនឯង និងផលិតអីវ៉ាន់ដោយខ្លួនឯង ដើម្បីឱ្យឆាប់មានបានក្នុងរយៈពេល មួយដ៏ខ្លី»។ សព្វថ្ងៃនេះមិនមានការរើសអើងជាផ្លូវការក្នុងការមិនអនុញ្ញាតឱ្យជនជាតិចិនចូលបម្រើក្នុងជួរកងទ័ពឡើយ ប៉ុន្តែមានជនជាតិចិនតែមួយចំនួនតូចប៉ុណ្ណោះដែលបានចូលបម្រើជាកងកម្លាំងសន្តិសុខ ហើយអ្នកទាំងនោះអះអាងថា ខ្លួនជាជនជាតិខ្មែរ។
ចិនដីគោក ៖ អ្នកចំណូលថ្មី
ក្រុមនេះរួមមានពលរដ្ឋរាប់ពាន់នាក់ មកពីសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ដែលរត់ចេញពីគ្រោះអត់ឃ្លាន ការគាបសង្កត់ ផ្នែកនយោបាយ ឬដីកាបង្គាប់បញ្ជារបស់តុលាការចិន។ ការដកកងទ័ពវៀតណាមចេញពីកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៩៨៩ (ដែលជាឆ្នាំកើតមានការសម្លាប់នៅវិមានធានអានម៉េន ជាបុព្វហេតុធ្វើឱ្យសកម្មជនជនជាតិចិនជាច្រើននាក់រត់គេចខ្លួន) ការចុះទន់ខ្សោយនូវការគ្រប់គ្រងព្រំដែន ការបញ្ចប់សង្គ្រាមនិងការលូតលាស់ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ជាកត្តាដែលទាក់ទាញឱ្យពួកជនជាតិចិនទាំងឡាយរកទិញលិខិត ឆ្លងដែនខ្មែរ ទោះជាលិខិតឆ្លងដែននោះថ្លៃយ៉ាងណាក៏ដោយ។ នៅក្នុងចំណោមអ្នកចំណូលថ្មីទាំងនោះ អ្នកខ្លះអាចចូលមករស់នៅសង្គមកម្ពុជាបានតាមរយៈសាច់ញាតិរបស់ខ្លួនដែលជាជនជាតិចិន តាមសែស្រឡាយនៃ ក្រុមជនជាតិចិនដូចគ្នា ឬក៏មកបើកមុខរបររកស៊ីតាមជំនាញផ្សេងៗដូចជា ធ្វើជាពេទ្យធ្មេញ ជាពិសេសពួកមកពីក្រុង សៀងហៃ)លក់ថ្នាំពេទ្យ និងបង្រៀនភាសាចិនកុកងឺ។
ទោះបីជាសាលារៀននិងសហគមន៍ចិននៅកម្ពុជាមិនទទួលឱ្យធ្វើការជាមួយ ឬមិនទទួលស្គា្កល់ជនជាតិចិនទាំងឡាយណាដែលគ្មានក្រដាសស្នាមបញ្ជាក់ពីការធ្វើដំណើរ អន្តោប្រវេសន៍ច្បាស់លាស់ត្រឹមត្រូវក៏ដោយ ក៏ពួកគេអាចទិញក្រដាសស្នាមទាំងនេះបានដោយស្រួលដែរ។ ចិនដីគោកខ្លះបានដាក់ពាក្យសុំទៅអង្គការជនភៀសខ្លួន នៃអង្គការសហប្រជាជាតិដើម្បីសុំសិទ្ធិជ្រកកោនផ្នែក នយោបាយគេចឱ្យផុតពីប្រទេសចិន និងទៅបោះទីតាំងនៅប្រទេសទី៣។ អ្នកចំណូលថ្មីទាំងនោះមិនមាន អត្តសញ្ញាណច្បាស់លាស់បញ្ជាក់ពីតំបន់របស់ខ្លួន ក្រុមជាតិសាសន៍ ឬអត្តសញ្ញាណបញ្ជាក់ពីការងារឡើយ ប៉ុន្តែដោយសារតែពួកគេមានប្រវតិ្តសាវតាររួមនៃវប្បធម៌នយោបាយនៅសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ចំណេះដឹងភាសាចិនកុកងឺ(ដែលបានទទួលការសិក្សានៅប្រទេសចិន ដែលនៅទីនោះគេយកភាសាចិនកុកងឺ ធ្វើជាស្តង់ដារ និងការទទួលបទពិសោធឈឺចាប់ដូចគ្នាទាំងនេះ ជាកត្តាធ្វើឱ្យពួកគេមានសុភនិច្ឆ័យរួមខាងផ្នែក អត្តសញ្ញាណ ដែលអត្តសញ្ញាណនេះខុសគ្នានឹងអត្តសញ្ញាណរបស់សហគមន៍ជនជាតិចិនដែលបានរស់នៅប្រទេស កម្ពុជាតាំងពីយូរមកហើយ នេះជាចំណុចសំខាន់នៃការស្រាវជ្រាវរបស់ពួកយើង។
ស្ថានការណ៍លំបាកមិនទៀងទាត់ និងឋានៈស្របច្បាប់មិនច្បាស់លាស់របស់អ្នកចំណូលថ្មីមួយចំនួនធំ ធ្វើឱ្យពួកគេមានភាពស្ទាក់ស្ទើរក្នុងការប្រឈមមុខនឹងការសាកសួរពីសំណាក់រដ្ឋអំណាចនៅកម្ពុជា។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ គេបានអះអាងថា មានការស៊ើបអង្កេត អំពីឋានៈ និងអត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិចិនទាំងឡាយដែលទើបមកដល់ ដែលនេះជាប្រការធ្វើឱ្យមានការងឿងឆ្ងល់ យ៉ាងខ្លាំងពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរនៅក្រុងភ្នំពេញ។
ក្នុងសន្ទានុក្រម និងគំនិតខ្មែរ ពួកគេមិនយល់ច្រឡំរវាងអ្នក ចំណូលថ្មីទាំងនោះជាមួយនឹងសហគមន៍ចិនដែលមាននៅកម្ពុជាតាំងពីយូរមកហើយនោះទេ ។ សហគមន៍ជនជាតិចិនដែលមាននៅកម្ពុជាតាំងពីយូរ ជាពិសេសជនជាតិចិនជំនាន់ទី២ ឬជំនាន់ទី៣ ត្រូវបានគេចាត់ទុកថាជាផ្នែកមួយនៃសង្គមកម្ពុជា ចំណែកជនជាតិចិនចំណូលថ្មីទាំងនោះជាទូទៅត្រូវបានគេចាត់ទុក ជាជនបរទេសដែលគួរឱ្យសង្ស័យនិងមិនពេញចិត្ត។ អារម្មណ៍បែបនេះកើតមានដោយសារតែជនជាតិចិនចំណូលថ្មីទាំងនេះមិនបានចូលរួមចំណែកជាវិជ្ជមានក្នុងសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា។ ប្រតិកម្មពីសំណាក់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរដែលពួកយើងបានសម្ភាសន៍ បានកើតឡើងដោយសារតែពួកគេខ្វះខាត នូវការឈ្វេងយល់ឱ្យបានច្បាស់លាស់ថា តើជនជាតិចិនដីគោកមកធ្វើអ្វីនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ ជាទូទៅជនជាតិខ្មែរបាន មើលឃើញជនជាតិចិនដីគោកទាំងនេះឈររ៉ែរ៉(គ្មានការងារធ្វើ) នៅតាមយ៉(រ៉ងដា) ផ្ទះ ឬដើររ៉េរ៉ជុំវិញផ្ទះដោយគ្មានអ្វីធ្វើ ឬធ្វើជំនួញឱ្យមានផលប្រយោជន៍ដល់សេដ្ឋកិច្ចឡើយ ដែលប្រការនេះវាផ្ទុយទៅនឹងជនជាតិបារាំង អូស្ត្រាលី និងជនបរទេសផ្សេងទៀតដែលមកជួយប្រទេសកម្ពុជា។
ការប្រឈមមុខពេលបច្ចុប្បន្ន និងដំណោះស្រាយ
ក្រោមជំនោរនៃការសរសើរដល់គោលនយោបាយរបស់រដ្ឋាភិបាលចំពោះជនជាតិចិន នៅក្នុងតំបន់ខ្លះគេយល់ថា រដ្ឋាភិបាលគ្មានភាពប្រាកដប្រជា និងគ្មានសិទ្ធិអំណាចអ្វីឡើយដែលត្រូវបានគេបដិសេធមិនឱ្យចូលកាន់កាប់តំបន់ មួយចំនួនដែលពួកគេចង់បានធ្វើជាទ្រព្យសម្បតិ្តវប្បធម៌របស់ខ្លួននោះ។ ជាធម្មតា ពួកជនជាតិចិនទាំងនោះមកនៅតាមតំបន់ដីកប់ខ្មោចចាស់ៗ តាមវិហារ ឬតាមសាលារៀន។ វិហារចិនមួយចំនួនធំ បានទទួលរងការបំផ្លិចបំផ្លាញដោយសារពួកខ្មែរក្រហម ប៉ុន្តែវិហារខ្លះនៅមានសភាពល្អដូចដើម។ ដូចគ្នានេះដែរ ទីតាំងកប់ខ្មោចមួយចំនួនធំមិនត្រូវបានគេប៉ះពាល់ឡើយ។ ចំនួនសាលារៀន និងវិហារចិនមួយចំនួនធំដែលបាន សេសសល់ពីសង្គ្រាមរវាងឆ្នាំ១៩៧០ ដល់ឆ្នាំ១៩៧៥ និងមស័យបដិវត្តន៍របស់ប៉ុលពត ត្រូវបានរបបសាធារណរដ្ឋ ប្រជាមានិតកម្ពុជាបានហាមឃាត់មិនឱ្យរៀនភាសាបរទេស ដោយចាត់ទុកថា ការសិក្សាភាសាបរទេសខុសទៅនឹង គោលនយោបាយ ដូចជាភាសាបារាំង អង់គ្លេស និងភាសាចិន។ ជាទូទៅការហាមឃាត់នេះជាប់ទាក់ទិនជាមួយនឹង ការអនុវត្តគោលនយោបាយប្រឆាំងជនជាតិចិននៅកម្ពុជា ដែលជាមធ្យោបាយមួយធ្វើឱ្យសហគមន៍ជនជាតិចិនគ្មាន ឱកាសក្នុងការទទួលបានមកវិញនូវទីតាំងវប្បធម៌របស់ខ្លួនឡើយ ។ ស្ថានភាពនេះត្រូវបានរដ្ឋកម្ពុជាធ្វើឱ្យមានភាព ស្មុគស្មាញកាន់តែខ្លាំង នៅពេលដែលរបបដឹកនាំនេះធ្វើការបែងចែកបង្កាន់ដៃប្រគល់សិទ្ធិកាន់កាប់ដីធ្លី នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០។ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាមិនបានអនុវត្តនូវអ្វីដែលជាបញ្ហានៅក្នុងរបបដឹកនាំមុនៗឡើយ ដោយសារតែរដ្ឋាភិបាលថ្មីនេះមានគោលនយោបាយវិជ្ជមានក្នុងការទទួលស្គាល់និងលើកទឹកចិត្តឱ្យមាន អត្តសញ្ញាណវប្បធម៌ចិនវិញ ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ មានភស្តុតាងគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីបញ្ជាក់ថា រាជរដ្ឋាភិបាលបាន រក្សានូវសិទ្ធិកាន់កាប់ដីធ្លី ដែលជាទីតាំងវប្បធម៌របស់ជនជាតិចិនធ្លាប់មានពីមុនមក។
ដូច្នេះការកើតមានឡើងវិញនៃវប្បធម៌ចិននៅពេលបច្ចុប្បន្ន ដោយសារតែពួកគេមានសហគមន៍របស់ខ្លួនពិតប្រាកដ ហើយដោយភាពប្រថុយប្រថានដែលកើតចេញមកពីភាពតានតឹងរវាងរដ្ឋាភិបាលនិងអ្នកដឹកនាំទាំងឡាយរបស់ សហគមន៍ជនជាតិចិន ។ សហគមន៍ជនជាតិចិននៅតាមជនបទ និងទីក្រុង តែងតែមានកាតព្វកិច្ចទិញយកដី ដែលពួកគេយល់ថាជាដីកេរមរតករួមរបស់ខ្លួនមកវិញ ដើម្បីឱ្យសមាគមមានសេរីភាពពេញលេញដែលមានការទទួល ស្គាល់ដោយគោលនយោបាយរបស់រដ្ឋាភិបាលថ្មីនេះ។ នៅក្នុងឃុំតូចមួយនៅជនបទ ដែលពួកយើងបានទៅធ្វើការ ស្រាវជ្រាវ ជនជាតិចិនបានចំណាយលុយចំនួន ៤០០ដុល្លារអាមេរិក ដើម្បីទិញយកតំបន់កប់ខ្មោចមកវិញ។ គេត្រូវការ ប្រមូលដីយកមកវិញ ទោះត្រូវចំណាយលុយយ៉ាងច្រើនក៏ដោយ ពីព្រោះទីលានកប់ខ្មោចមានអត្ថន័យយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ចំពោះវប្បធម៌ចិន។ កន្លែងកប់ខ្មោចនេះមានស្មៅដុះពេញ និងមិនត្រូវបានគេប្រើប្រាស់ដើម្បីដាំដុះដំណាំ ឬទុកធ្វើជំនួញឡើយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ សមាគមចិនទាំងឡាយតែងតែត្រូវបានគេស្នើសុំឱ្យជួយទិញយកមក វិញនូវអគារសាលារៀន ព្រះវិហារទាំងឡាយដែលគេយល់ថាបានសាងសង់ឡើងដោយជនជាតិចិន។ ក្នុងករណីទាំងឡាយណាដែលសាលារៀន អគារ ព្រះវិហារចិនត្រូវបានគេយកទៅធ្វើជាសាលារដ្ឋ ឬការិយាល័យរដ្ឋាភិបាល អាជ្ញាធរនៅតាមតំបន់នីមួយៗតែងតែស្នើសុំឱ្យសមាគមចិនសាងសង់សាលារៀន ឬការិយាល័យថ្មីសម្រាប់ឱ្យរដ្ឋប្រើប្រាស់ជំនួសវិញ ដែលជាធម្មតាតែងតែចំណាយលុយច្រើនសន្ធឹកសន្ធាប់។ យើងបានសង្កេតឃើញយ៉ាងហោចណាស់មានករណីពីរ ដែលអាជ្ញាធររបស់រដ្ឋាភិបាលក្នុងមូលដ្ឋានបដិសេធ មិនព្រមចរចាដើម្បីរុះរើការិយាល័យរបស់ខ្លួនចេញពីសាលារៀនចិនដែលធ្លាប់មានពីមុនមក។ មានករណីលើកលែងខ្លះដែរចំពោះបញ្ហានេះ សាលាហ្ស៊ិនមីន ហ្សឹហ្សា ជាសាលារៀនដំធំមួយនៅស្រុកត្បូងឃ្មុំ ដែលត្រូវខ្ទេចខ្ទីដោយសារការទម្លាក់គ្រាប់បែកនៅសម័យលន់នល់ ហើយត្រូវបានគេសង់ឡើងវិញនៅឆ្នាំ ១៩៩៣ ដោយមានការសហការយ៉ាងពេញលេញពីសំណាក់រដ្ឋអំណាចនៅក្នុងស្រុកនោះ។ លោកហ៊ុន សែន ដែលពេលនោះជានាយករដ្ឋមន្ត្រីទី២ បានជួយប្រាក់មួយចំនួនរបស់រដ្ឋាភិបាលឱ្យទៅមូលនិធិរបស់សាលារៀននេះ។ លើសពីនេះគេកត់សម្គាល់ថា ពេលខ្លះមានហេតុផលជាក់ស្តែងមួយចំនួនចំពោះការបដិសេធដាច់អហង្ការពីសំណាក់ អាជ្ញាធរនៅក្នុងតំបន់នីមួយៗ។ ពួកយើងបានជួបប្រទះករណីមួយដែលមន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលបានសម្រេចថា វាជាប្រការដ៏ឆាប់រហ័សពេកហើយ ដែលពួកគេត្រូវប្រគល់ទីធ្លាសាលាចិន ដែលពេលបច្ចុប្បន្ននេះជាសាលារដ្ឋ ដើម្បីឱ្យជនជាតិចិនធ្វើជាសាលាឯកជនសម្រាប់កូនសិស្សមួយចំនួនតូចរបស់ខ្លួននោះ។
សង្គ្រាម ការផ្លាស់លំនៅរបស់ប្រជាជននិងការផ្លាស់ប្តូររបបដឹកនាំជាច្រើនលើក បានធ្វើឱ្យមានការច្របូកច្របល់ និងមានជម្លោះដែលទាក់ទងទៅនឹងសិទ្ធិកាន់កាប់ទ្រព្យសម្បត្តិឯកជន ក្នុងចំណោមពលរដ្ឋកម្ពុជាទាំងឡាយ ទាំងក្រុមជនជាតិភាគតិច និងក្រុមជនជាតិភាគច្រើន។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏មានការរើសអើងជាតិសាសន៍ ពិតប្រាកដប្រឆាំងនឹងជនជាតិចិន ដែលភាគច្រើនទាក់ទិនទៅនឹងការទាមទារយកមកវិញនូវតំបន់នានាដែលជា ទីកន្លែងសាសនា (ដែលគេទទួលស្គាល់ថា ជាទីកន្លែងដ៏ពិសិដ្ឋ មិនស្ថិតនៅក្រោមកម្មវិធីទិញដូរ) នោះ ក្នុងករណីខ្លះ សហគមន៍ជនជាតិចិនត្រូវបានមន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលតម្រូវឱ្យបង់ប្រាក់លោះច្រើនហួសប្រមាណដើម្បីយកមកវិញនូវកេរ ដំណែលវប្បធម៌របស់ខ្លួន។ ដោយសារពួកគេមានការចងចាំច្បាស់លាស់អំពីទីតាំងប្រវត្តិសាស្ត្រ និងដោយសារតែមាន សញ្ញាសម្គាល់នៃផ្នែកខ្លះៗរបស់សាលារៀនចាស់ៗ សំណេរនៅលើខ្លោងទ្វាររបស់ទីលានកប់ខ្មោច អត្ថន័យនៃស្ថាបត្យកម្មចិន មិនមានអ្វីដែលធ្វើឱ្យមានការយល់ច្រឡំឡើយចំពោះទីតាំងនានាដែលជាទ្រព្យរបស់ សហគមន៍ចិន។ តាមពិតមានកំណត់សម្គាល់ផ្ទុយគ្នាខ្លះចំពោះស្ថានភាពនៃការកាន់កាប់ដីឯកជន។ ប៉ុន្តែដើម្បីសម្រេចគោលបំណងផ្សេងៗ មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលនៅតំបន់មួយចំនួនបានលៃលកដីដែលជាទីកន្លែងវប្បធម៌ពីមុន ឱ្យទៅជាទ្រព្យសម្បតិ្តឯកជន។ នេះគឺជាកាកសំណល់នៃការកាន់កាប់ផ្តាច់មុខលើដីធ្លី និងអគានានាពីសំណាក់យោធា គណបក្សនយោបាយនិងរដ្ឋ អស់រយៈពេលជាង២០ឆ្នាំកន្លងមក។
វាក៏ជាលទ្ធផលនៃការយល់ខុសផងដែរ ដែលនោះគឺជាការយល់ខុសពីសំណាក់អង្គការក្រៅរដ្ឋាភិបាលអន្តរជាតិ និងមន្ត្រីអង្គការសហប្រជាជាតិដែលថាជនជាតិចិននៅកម្ពុជាសុទ្ធតែជាអ្នកមានទ្រព្យសម្បត្តិនិងអំណាច។ មាននិន្នាការមួយទៀតដែលចាត់ទុកជនជាតិចិនថាជាក្រុមដែលមានទំនាក់ទំនងគ្នាជិតស្និទ្ធដើម្បីការពារប្រយោជន៍ របស់ខ្លួន។ ទស្សនៈនេះមិនត្រឹមត្រូវឡើយ ពីព្រោះវាបានបំផ្លិចបំផ្លាញចោលនូវក្រុមជនជាតិចិនដែលមានអម្បូរភាសា ផ្សេងៗគ្នា និងរស់នៅដាច់ដោយឡែកពីគ្នា មានផលប្រយោជន៍ផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចនិងអត្តសញ្ញាណរបស់ខ្លួនដោយឡែកពីគ្នានៅពាសពេញប្រទេសកម្បុជា។
ទស្សនៈខាងលើនេះ បានធ្វើការវិនិច្ឆ័យក្រុមជនជាតិចិនភាគច្រើន ដែលស្ថិតនៅក្នុងស្រទាប់ក្រោមនៃសង្គម ថាមានប្រាក់ចំណូលជាមធ្យម ដោយយកពាណិជ្ជករជនជាតិចិនមួយចំនួនតូចដែលមានទ្រព្យសម្បត្តិធ្វើជារង្វាស់ ដែលអ្នកទាំងនេះគឺជាអ្នកដែលបានទទួលផលប្រយោជន៍របស់ខ្លួនពីប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចនិងនយោបាយនៅកម្ពុជា។ ជោគជ័យរបស់មនុស្សមួយចំនួនមិនអាចឆ្លុះបញ្ចាំងពីទ្រព្យសម្បតិ្តរបស់ប្រជាជនចំនួនច្រើនឡើយ។ ខណៈពេលដែល ជនជាតិចិនរកបានប្រាក់ចំណូលច្រើន មានទមោទនភាពលើខ្លួនឯង ចំពោះភាពប៉ិនប្រសប់ក្នុងការរកប្រាក់ និងឧស្សាហកម្មរបស់ខ្លួន ជនជាតិចិនជាច្រើននៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាល ខ្វះនូវការប្រមូលផ្តុំ និងទីតាំងភូមិសាស្ត្រ។ ពួកគេគ្មានទំនាក់ទំនងរឹងមាំជាមួយសេដ្ឋីពាណិជ្ជកម្មនៅទីក្រុងភ្នំពេញដែលមានឈ្មោះល្បី ល្បាញទាំងក្នុងនិងក្រៅប្រទេសឡើយ ហើយក៏មិនសូវមានភាពសហការជាមួយអាជ្ញាធរនៅក្នុងតំបន់របស់ខ្លួនដូចជន ជាតិខ្មែរឡើយ។ ទន្ទឹមនឹងពេលដែលរដ្ឋអំណាចមូលដ្ឋាននៅក្នុងតំបន់នានាបានបង្ហាញពីឆន្ទៈល្អរបស់ខ្លួនចំពោះ សហគមន៍ចិន រដ្ឋអំណាចមូលដ្ឋាននៅក្នុងតំបន់ខ្លះបានធ្វើការរារាំងមិនឱ្យជនជាតិចិនបង្កើតអង្គការ សមាគម ជំនឿសាសនា និងការលើកកម្ពស់វិស័យអប់រំ តាមរយៈការចូលរួមសហការរបស់ខ្លួន លុះត្រាតែជនជាតិចិនទាំងនោះ ឱ្យលុយដល់ពួកគេ។ ប្រតិកម្មនិងការឆ្លើយតបទៅនឹងការស្នើសុំរបស់សហគមន៍ចិនដើម្បីស្តារឡើងវិញនូវទ្រព្យសម្បតិ្ត វប្បធម៌ ទាមទារឱ្យមានការបញ្ជាក់ឱ្យបានច្បាស់លាស់នូវគោលនយោបាយស្តីអំពីការផ្ទេរ និងការផ្តល់សិទ្ធិឱ្យសហគមន៍ជនជាតិចិនកាប់មរតកវប្បធម៌ជាប្រវតិ្តសាស្ត្ររបស់ខ្លួន។
មាត្រាទី៣១ របស់រដ្ឋធម្មនុញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា ធានាឱ្យពលរដ្ឋទាំងអស់មានសិទ្ធិ សេរីភាព និងភារកិច្ចដូចគ្នា ដោយមិនគិតពីជាតិសាសន៍ ពណ៌សម្បុរ ភេទ ភាសា ជំនឿសាសនា។ល។
ដើម្បីធានាឱ្យបានប្រាកដប្រជាថា សិទ្ធិទាំងឡាយដែលមានចែងក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញត្រូវផ្តល់ឱ្យប្រជាពលរដ្ឋដែលមាន ដើមកំណើតជាជនជាតិចិននោះ ពួកយើងផ្តល់ជាអនុសាសន៍ថា រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាត្រូវបង្កើតគោលនយោបាយ ច្បាស់លាស់មួយ ស្តីអំពីសិទ្ធិរបស់សហគមន៍ជនជាតិនានាក្នុងការប្រើប្រាស់ដីធ្លី និងអគារទាំងឡាយដែលជាផ្នែក សំខាន់មួយនៃកេរដំណេលវប្បធម៌របស់ពួកគេ។ នៅពេលដែលគោលការណ៍ណែនាំទាំងនេះមិនទាន់ត្រូវបានគេ បង្កើតនោះ សហគម៍ជនជាតិចិនទាំងឡាយនៅតែអាស្រ័យលើការយល់ឃើញ(ឬការសម្រេច) របស់មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល ម្នាក់ៗដែលបកស្រាយច្បាប់តាមបុរេនិច្ឆ័យ (ការយល់ឃើញ) របស់ខ្លួនផ្ទាល់ឬតាមចំណង់ចង់រកផលចំណេញផ្ទាល់ខ្លួន។
ការទទួលស្គាល់សាលារៀនចិន
រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា រួមជាមួយនឹងសមាគមចិននៅកម្ពុជា បានគិតគូរបង្កើតគោលនយោបាយគ្រប់គ្រងកម្មវិធីសិក្សា នៅតាមសាលាចិននានា ដែលត្រូវធានាថា កូនសិស្សទាំងឡាយអាចនឹងទទួលបានជំនាញភាសាចិន ទន្ទឹមពេលដែលពួកគេរៀនអំពីភូមិសាស្ត្រ វប្បធម៌ និងប្រវតិ្តសាស្ត្ររបស់ប្រទេសកម្ពុជា។ ទាក់ទិនទៅនឹងការគ្រប់គ្រង លើកម្មវិធីសិក្សានៅតាមសាលាចិននេះ គេយល់ថាវាជារឿងសមហេតុផលសម្រាប់ឱ្យគុណភាពអប់រំដែលកូនសិស្ស ទទួលបានពីសាលារៀនឯកជនរបស់ចិនមានតម្លៃស្មើគ្នាទៅនឹងគុណភាពអប់រំដែលទទួលស្គាល់ដោយសាលារដ្ឋ។ នៅពេលបច្ចុប្បន្ន វិញ្ញាបនបត្របញ្ជាក់ការសិក្សារបស់សាលាចិន មិនត្រូវបានវិទ្យាស្ថានឧត្តមសិក្សានៅកម្ពុជាទទួលស្គាល់ឡើយ។ ដើម្បីចូលសិក្សានៅមហាវិទ្យាល័យខ្មែរ ពួកគេត្រូវមានវិញ្ញាបនបត្របញ្ជាក់ការសិក្សាពីសាលារដ្ឋ។ បទបញ្ជាផ្ទៃក្នុងបែបនេះ បានធ្វើឱ្យមានការមិនសប្បាយចិត្ត ពីសំណាក់បុគ្គលិកដែលមានសមត្ថភាពខ្ពស់នៅតាមសាលាចិន ដែលមានការព្រួយបារម្ភថា ទាំងកូនសិស្សខ្មែរ និងកូនសិស្សចិន ដែលចេញពីសាលារបស់ខ្លួនអាចកំណត់អាជីពរបស់ខ្លួនត្រឹមតែធ្វើជំនួញ ហើយគ្មានទឹកចិត្តបន្តការ សិក្សាជាន់ខ្ពស់នៅមហាវិទ្យាល័យក្នុងប្រទេសកម្ពុជាឡើយ។
ដើម្បីធានាឱ្យបានប្រាកដប្រជា កូនស្សិដែលបានបញ្ចប់ ការសិក្សាពីសាលាចិននឹងមានសិទ្ធិស្មើគ្នាក្នុងការទទួលបានការងារធ្វើ ហើយមានឱកាសសិក្សាកម្រិតឧត្តមដូចកូនសិស្សដែលបានបញ្ចប់ការសិក្សានៅសាលាខ្មែរដែរនោះ គេត្រូវមានការបញ្ជាក់ឱ្យបានច្បាស់បន្ថែមទៀត ស្តីពីឋានៈនៃសញ្ញាបត្រដែលចេញដោយសាលាចិន។
ស្ថានភាពសន្តិសុខ និងអត្តសញ្ញាណជនជាតិ
សេរីភាពក្នុងការអះអាងអំពីអត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិមួយ មិនត្រូវសំអាងតែលើនយោបាយតែមួយមុខនោះទេ។ ការស្រាវជ្រាវរបស់យើងបានបង្ហាញឱ្យឃើញយ៉ាងច្បាស់ថា ការសម្តែងឱ្យឃើញពីអត្តសញ្ញាណរបស់ជនជាតិមួយ តាមរយៈនៃសញ្ញាសម្គាល់នានានៅតាមព្រះវិហារ សមាគម និងសាលារៀនទាំងឡាយ មានទំនាក់ទំនងផ្ទាល់ទៅនឹងស្ថានភាពល្អប្រសើរនៃសន្តិសុខសង្គម។ នៅស្រុកកំពង់ត្រាច ខេត្តកំពត ស្ថានភាពល្អប្រសើរនៃសន្តិសុខចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៩៥ បានផ្តល់ឱកាសដល់ការបង្កើតឡើងវិញនូព្រះវិហារ សាលារៀននៅ តាមតំបន់ជនបទ ។ នៅឆ្នាំ១៩៩៤ ជនជាតិចិនជាច្រើនបានភៀសខ្លួនពីឃុំដំដែក ស្រុកសូទ្រនិគម ខេត្តសៀមរាប ដោយសារតែមានការវាយប្រហារពីសំណាក់ខ្មែរក្រហម ហើយនៅពេលដែលសកម្មភាពរបស់ពួកខ្មែរក្រហមមានការ ថយចុះ សមាគមវប្បធម៌ចិនក៏ត្រូវគេបង្កើតឡើងវិញ ។ ផ្ទុយវិញ នៅក្នុងតំបន់ដែលមានជម្លោះកាន់កាប់ដោយខ្មែរ ក្រហមអស់រយៈពេលដ៏យូរមួយបានកើតមានឡើងនៅទីនោះ មុនពេលដែលពួកយើងទៅធ្វើការស្រាវជ្រាវ។ អ្នកភូមិម្នាក់ដែលសង្ឃឹមថានឹងបើកសមាគមចិន បាននិយាយថា «ពួកយើងខ្លាចមិនហ៊ានសង់ព្រះវិហារប៉ិនថៅកុង ឬទីសក្ការបូជាឡើយ ព្រោះខ្លាចក្រែងពួកខ្មែរក្រហមដុតចោល»។ ការគិតស្រដៀងគ្នានេះ បានបង្កឱ្យមានការលំបាក ក្នុងការបង្កើតសមាគមជនជាតិចិននៅតាមតំបន់ជនបទនៅខេត្តបាត់ដំបង។ ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ នៅកន្លែងខ្លះ ការរក្សានូវពិធីបុណ្យផ្សេងៗ និងការគោរពបូជាបានផ្តល់នូវជំនឿទុកចិត្ត និងស្ថិរភាពដល់អ្នកភូមិដែលកំពុងស្ថិតក្រោម ការវាយប្រហាររបស់ពួកខ្មែរក្រហម។ បន្ទាប់ពីមានការបាញ់ប្រហារបីបួនលើកលើភូមិព្រៃធំ ខេត្តកំពត នៅក្នុងប៉ុន្មានឆ្នាំកន្លងទៅនោះ អ្នកភូមិបាននាំគ្នាចូលទៅលាក់ខ្លួននៅក្នុងព្រះវិហារប៉ិនថៅកុង ធ្វើពិធីបុណ្យអារអណ្តាត និងបិទក្រដាសស័ក្តិសិទ្ធិនៅលើទ្វារផ្ទះរបស់ខ្លួន ដើម្បីឱ្យព្រះវិហារប៉ិនថៅកុង ជួយការពារពួកគេឱ្យផុតពីការវាយប្រហាររបស់ពួកខ្មែរក្រហមទៀត។
សេចក្តីសន្និដ្ឋាន
ជនជាតិចិនបានទទួលសេរីភាពខាងវប្បធម៌ច្រើន នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ជាងនៅក្រោមរបបដឹកនាំទាំងឡាយចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៧០ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៣។ រដ្ឋាភិបាលនៅពេលបច្ចុប្បន្ននេះត្រូវបាន គេគោរពសរសើរចំពោះការជំរុញឱ្យមានការបង្កើតច្បាប់គ្រប់គ្រងថ្មី ដែលអនុញ្ញាតឱ្យមានការបង្កើតសាលារៀន សមាគមវប្បធម៌ និងសារព័ត៌មានចិនជាច្រើន។ វិធានការទាំងនេះ មិនត្រឹមតែប្រសើរជាងអ្វីដែលបានអនុវត្តនៅកម្ពុជា កាលពីអតីតកាលប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងប្រសើរជាការរឹតបន្តឹងលើអត្តសញ្ញាណវប្បធម៌របស់ជនជាតិចិននៅប្រទេសជាច្រើនក្នុងតំបន់ទៀតផង។ ក្នុងការអនុញ្ញាតឱ្យមានការរីកដុះដាលនៃអង្គការសមាគមចិន រាជរដ្ឋាភិបាលនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាបានផ្តល់ការ ទទួលស្គាល់ជាសំខាន់ថា ជនជាតិចិននៅប្រទេសកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្នមានអត្តសាំញ្ញាណរបស់ខ្លួននៅក្នុងប្រទេស នេះទនឹ្ទមពេលដែលពួកគេបានរក្សានូវវប្បធម៌ និងអត្តសញ្ញាណចិនខ្លះនោះ។ នេះគឺជាជំហានមួយដ៏សំខាន់ ដែលធ្វើឱ្យពួកជនជាតិចិនមានគំនិតខុសពីសម័យសង្គ្រាមត្រជាក់ ដែលបានធ្វើឱ្យជនជាតិចិនក្លាយជាឧបករណ៍នៃ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតចិន ឬក៏ផលប្រយោជន៍ជាតិរបស់តៃវ៉ាន់។
តាមពិត ការប្រៀបធៀបរវាងអ្នកផ្តល់ព័ត៌មាន ក្នុងការសម្ភាសដែលកំពុងមានសេរីភាពវប្បធម៌នៅពេលសព្វថ្ងៃនេះ ជាមួយនឹងអ្នកដែលបានទទួលសេរីភាពវប្បធម៌ នៅក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមក្រោមការដឹកនាំរបស់សម្តេច នរោត្តម សីហនុ នៅពេលដែលពួកគេត្រឡប់ទៅមើលអ្វីដែលបានកើតមានក្នុងសម័យនោះ ពួកគេក៏មានក្តីសង្ឃឹមចំពោះពេលអនាគតដែរ។ ប្រការដែលថា ជនជាតិចិនបានភ្ជាប់សម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម ជាមួយនឹងស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ននោះ បានបង្ហាញឱ្យឃើញពីការប្តេជ្ញាចិត្តមួយក្នុងចំណោមប្រជាជនមួយចំនួនធំ ប្រឆាំទៅនឹងព្រឹត្តិការណ៍ និងការរើសអើងជាតិសាសន៍ពីឆ្នាំ១៩៧០ដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ ហើយពួកគេបានខិតខំធ្វើការ សម្រាប់អនាគតកម្ពុជា និងកូនចៅរបស់ខ្លួន។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ គេមិនអាចទាញពេលវេលាឱ្យត្រឡប់ថយក្រោយ ឬទៅមុខក្នុងរយៈពេលមួយដ៏ខ្លីបានឡើយ ហើយទម្ងន់នៃប្រវតិ្តសាស្ត្រនាពេលថ្មីៗនេះក៏មិនអាចកាត់បន្ថយដោយក្រឹត្យរបស់រដ្ឋាភិបាលបានឡើយ ។ក្នុងខណៈពេលដែលរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាទទួលបានការកោតសរសើរចំពោះការផ្តល់សិទ្ធិសេរីភាពស្របច្បាប់ឱ្យសមាគមវប្បធម៌ និងសាសនារបស់ប្រជាជនចិន គេក៏ត្រូវចងចាំផងដែរថា ក្រឹត្យទាំងឡាយគ្មានន័យឡើយ ប្រសិនបោះសហគមន៍ជនជាតិចិនមិនត្រូវបានគេអនុញ្ញាតឱ្យមានមធ្យោបាយជាក់ស្តែងដើម្បីបង្កើតសាលារៀននិងព្រះវិហារចិនថ្មីៗ ឬជួសជុលព្រះវិហារចាស់ៗទាំងឡាយ ហើយគុណភាពនៃការសិក្សាដែលចេញដោយសាលារៀនចិនមិនត្រូវបានគេឱ្យតម្លៃស្មើនឹងគុណភាពនៃកម្រិតសិក្សាសាលារដ្ឋនោះ ដូច្នេះគេត្រូវបង្កើតឱ្យមានគោលការណ៍ច្បាស់លាស់នៅក្នុងវិស័យទាំងនេះ ដើម្បីធានាឱ្យបានប្រាកដប្រជាថាស្មារតីនៃគោលនយោបាយរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលបានឆ្លុះបញ្ចាំងនូវខ្លឹមសារច្បាប់របស់ប្រទេសនេះ៕(អត្ថបទស្រាវជ្រាវ) ដោយៈ លីសា